W ostatnim stosunkowo krótkim, okresie przedsiębiorcy budowlani napotykali na swojej drodze istotne wyzwania związane z zaburzeniem procesów budowlanych, spowodowane zdarzeniami od nich niezależnymi, jak miniona pandemia czy wciąż trwająca wojna w Ukrainie. W wielu przypadkach brak świadomości przedsiębiorców o funkcjonujących w obrocie mechanizmach, które pozwoliłyby na minimalizację negatywnych konsekwencji spowodowanych czynnikami zewnętrznymi, prowadzi do obniżenia bądź utraty rentowności realizowanych umów. To zaś, bezpośrednio przekłada się na sytuację ekonomiczną przedsiębiorców, niejednokrotnie prowadząc do dylematu być albo nie być. Dlatego też warto wyjaśnić, czym w zasadzie jest waloryzacja w kontraktach budowlanych.
Pojęcie waloryzacji
Pojęcie waloryzacji jest spotykane w ekonomii, finansach, rachunkowości, a także znajduje zastosowanie do kontraktów budowlanych. Waloryzacja w umowach o roboty budowlane to nic innego jak mechanizm, który umożliwia stronom umowy dostosowanie wynagrodzenia do zmiany warunków rynkowych zaistniałych w trakcie jej realizacji. Waloryzacja polega na weryfikacji wysokości wynagrodzenia wykonawcy z uwagi na zmianę cen materiałów lub innych kosztów niezbędnych do realizacji umowy w taki sposób, aby wysokość wynagrodzenia odpowiadała realnie poniesionym nakładom i kosztom pracy. Potrzeba waloryzacji wynika więc z zaistnienia nierównowagi ekonomicznej stron spowodowanej czynnikami zewnętrznymi. Celem jest tu usunięcie negatywnych skutków zdarzeń powodujących powstanie nierówności ekonomicznej pomiędzy stronami kontraktu budowlanego.
Czynniki, z powodu których powstaje konieczność waloryzacji wynagrodzenia, mogą być różne. Do podstawowych należą wzrost cen surowców, koszty robocizny, inflacja, czyli parametry, które mają istotny wpływ na zmianę kosztów realizacji kontraktu. Chodzi tu o zmianę tych czynników wywołaną zdarzeniami trudnymi lub też w ogóle niemożliwymi do przewidzenia na etapie zawierania przez strony umowy, takich jak wybuch wojny w Ukrainie. Chociaż działania zbrojne toczą się wyłącznie na terenie Ukrainy, to negatywne skutki tych zdarzeń ujawniły się także w Polsce. Wśród nich można wymienić nagły wyjazd wielu pracowników z Ukrainy lub zerwanie łańcuchów dostaw, skutkujące brakiem dostępności materiałów oraz gwałtownym wzrostem ich cen. Wpłynęło to na sytuację wykonawców robót budowlanych, przykładem na co jest problem z terminowym zrealizowaniem przedmiotu umowy z powodu utraty pracowników lub niedostępności materiałów, nie wspominając o drastycznie wyższych kosztach realizacji robót budowlanych.
Regulacje ustawowe
Narzędzi, które umożliwiają dostosowanie warunków podpisanej już umowy o roboty budowlane do zmieniających się realiów rynkowych, należy poszukiwać w przepisach prawa powszechnie obowiązującego – to jest w ustawie Prawo zamówień publicznych, a w odniesieniu do kontraktów realizowanych między podmiotami prywatnymi – w Kodeksie cywilnym lub w umowach.
Przepis art. 439 ustawy Prawo zamówień publicznych nakłada na strony umowy o roboty budowlane (ale też umowy dostawy lub świadczenia usług), obowiązek umieszczania w umowach zawartych na okres przekraczający 6 miesięcy – klauzul waloryzacyjnych.
Natomiast przepis art. 455 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo zamówień publicznych znajduje zastosowanie do umów, które nie zawierają klauzul adaptacyjnych lub waloryzacyjnych, i przewiduje możliwość ich zmiany poprzez wprowadzenie takich zapisów do umowy, bez przeprowadzania nowego postępowania o udzielenie zamówienia.
W stosunku do umów zawieranych pomiędzy podmiotami prywatnymi uregulowania te zawarte są w art. 357 (1) Kodeksu cywilnego (tzw. klauzula rebus sic stantibus) oraz art. 632 § 2 Kodeksu cywilnego (tzw. mała klauzula rebus sic stantibus), które przyznają wykonawcy, po spełnieniu określonych przesłanek, prawo do żądania zmiany umowy w zakresie wynagrodzenia.
Jakie działania warto podjąć?
Najlepszym sposobem, który zabezpieczy wykonawcę przed negatywnymi konsekwencjami spowodowanymi wystąpieniem nieprzewidzianych zmian rynkowych, jest zawarcie w umowie postanowień odnoszących się do waloryzacji. Klauzule waloryzacyjne to postanowienia, które określają procedurę postępowania stron w sytuacji wystąpienia zmiany warunków rynkowych. Zadbanie o to, aby w umowie o roboty budowlane była zawarta poprawnie skonstruowana klauzula waloryzacyjna, leży zarówno w interesie wykonawcy jak i zamawiającego. Choć z pozoru wydaje się, że zawarcie w kontrakcie klauzuli waloryzacyjnej nie jest priorytetem z punktu widzenia ochrony interesów zamawiającego, jest to przekonanie mylne. Zabezpieczenie kontraktu przed zmianami rynkowymi w taki sposób, by wynagrodzenie wykonawcy podążało za tymi zmianami, może uchronić zamawiającego przed sytuacją, w której wykonawca zejdzie z budowy i nie dokończy zadania. Zerwanie kontraktu z takiej przyczyny zawsze niesie za sobą daleko idące skutki dla obu stron, oznacza bowiem wstrzymanie budowy, konieczność poszukiwania nowego wykonawcy często za wyższe wynagrodzenie, a także problemy związane z realizacją uprawnień wynikających z gwarancji i rękojmi.
Ważne jest więc to, aby wykonawca na etapie przygotowań do zawarcia umowy zweryfikował, czy klauzula waloryzacyjna jest zawarta w treści projektu do umowy, a jeżeli jej nie ma, to należy postulować jej dodanie. Jeżeli klauzula została ujęta w projekcie to istotne jest, aby sprawdzić, czy jej zapisy nadają się do zastosowania, to jest czy przewidziane zostały jasne i klarowne zasady co do sposobu przeprowadzenia waloryzacji. W przeciwnym razie klauzula nie spełni swej funkcji jako narzędzie do sprawnego wprowadzenia zmiany wynagrodzenia i nie pozwoli uniknąć ewentualnych sporów.
Prawidłowo sformułowane, a przede wszystkim adekwatne do danego stanu faktycznego danej realizacji, klauzule waloryzacyjne sprzyjają prawidłowej i efektywnej realizacji umowy.
